Αποτελεί κοινό τόπο η διαπίστωση ότι η ορθόδοξη Εκκλησία υπήρξε η «φρουρός και τροφός» του έθνους μας ανά τους αιώνες.  Οι Ρωμηοί – Έλληνες αμέσως μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου και την άλωση της Πόλης την 29^η Μαΐου 1453 από τους Οθωμανούς, περίμεναν την ανάσταση του σκλαβωμένου Γένους. Το Γένος χρειαζόταν  μία δύναμη που θα εμπόδιζε την αλλοτρίωσή του και θα εξασφάλιζε την  επιβίωση και ανάκαμψή του. Αυτή τη δύσκολη, αλλά και αναγκαία αποστολή  ανέλαβε η Εκκλησία, ως Εθναρχία. Για να κατανοήσει κάποιος το έργο που καλούνταν να αναλάβει η Εκκλησία, αναφέρεται μόνο ότι ο απλός λαός συχνά προσφωνούσε τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ως «Αυθέντη και Βασιλέα», επειδή στην ψυχή του υπόδουλου Γένους είχε καταλάβει τη θέση του ηρωικού νεκρού αυτοκράτορα.

Μέσα από το τιτάνιο έργο της Εκκλησίας στους αιώνες της σκλαβιάς, έμεινε αναμμένη η δάδα και το αδιάσπαστο της εθνικής συνειδήσεως από τον Μαραθώνα μέχρι το 1821. Αυτό καταδεικνύεται από το γεγονός ότι η ζωή του ελληνικού έθνους, ως ιστορικού λαού, δεν διεκόπη την επομένη της 29^ης Μαΐου 1453. Η δε Επανάσταση υπήρξε η ενιαία εκδήλωση προς αποκατάσταση του ελευθέρου πολιτικού και θρησκευτικού βίου των Ελλήνων.

Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης μάλιστα δίνει ξεκάθαρη απάντηση για τη διαχρονική αγωνιστικότητα των Ελλήνων έναντι των Τούρκων, στον διοικητή της αγγλικής μοίρας του Αιγαίου Χάμιλτον όταν πρότεινε έναν συμβιβασμό με τους Τούρκους. «Ἐμεῖς, καπετὰν Ἄμιλτον, δὲν ἐκάμαμε ποτὲ συμβιβασμὸ μὲ τοὺς Τούρκους. Ἄλλους ἔκοψαν, ἄλλους σκλάβωσαν μὲ τὸ σπαθί, καὶ ἄλλοι, καθὼς ἐμεῖς, ζήσαμε ἐλεύθεροι ἀπὸ γενεὰ σὲ γενεά. Ὁ βασιλιάς μας ἐσκοτώθη, δὲν ἔκαμε καμμιὰ συνθήκη μὲ τοὺς Τούρκους. Ἡ φρουρά του εἶχε παντοτεινὸ πόλεμο μὲ τοὺς Τούρκους καὶ δύο φρούρια ἦσαν ἀνυπόταχτα. Ἡ φρουρά του εἶναι οἱ κλέφτες καὶ τὰ φρούρια ἡ Μάνη, τὸ Σούλι καὶ τὰ βουνά».

Στους  αιώνες της σκλαβιάς  κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η Εκκλησία φρόντισε για την εκπαίδευση των υπόδουλων Ελλήνων. Σημαντική ήταν η ίδρυση της Πατριαρχικής Σχολής από τον Γεννάδιο Β΄ (1454). Στα μέσα του 16^ου αιώνα επέστρεψαν από τη Δύση λόγιοι και άρχισαν να ιδρύουν σχολές.  Μάλιστα η πόλη των Ιωαννίνων, έγινε σημαντικό πνευματικό κέντρο κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας καθώς αναδείχθηκαν σπουδαία σχολεία. Το βάρος της διδασκαλίας του Γένους σήκωσε ο ιερός κλήρος. Το λεγόμενο «κρυφό σχολειό», κράτησε ανόθευτη την εθνική και χριστιανική ταυτότητα των Ελλήνων. Υπογραμμίζεται στο σημείο αυτό ο σπουδαίος και καθοριστικός ρόλος του αγίου Κοσμά του Αιτωλού. Ο εθναπόστολος Κοσμάς τόνιζε στις ομιλίες του προς τους σκλαβωμένους Ρωμηούς ότι «ψυχή και Χριστός σας χρειάζονται», δίνοντας κουράγιο και ελπίδα.  Ο νεομάρτυρας και ισαπόστολος Κοσμάς πότισε το δένδρο της ελευθερίας των Ελλήνων με το μαρτυρικό του θάνατο. Ομοίως και τα μοναστήρια ήταν σπουδαία κέντρα  πνευματικής και κοινωνικής ζωής, καθώς «υπήρξαν προμαχώνες μπροστά στα κύματα του Μουσουλμανισμού» κατά τον Ιωάννη Μακρυγιάννη. Πρέπει να επισημανθεί, επίσης, ότι κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας με τους συχνούς βίαιους εξισλαμισμούς, όποιος αλλαξοπιστούσε, είχε ως συνέπεια και την ταυτόχρονη αλλαγή του εθνικού του αισθήματος.

Σημαντική ήταν και η συμβολή του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Έτσι έχουμε την ίδρυση σχολείων κυρίως σε μόνες, ναούς  και σπίτια κληρικών όπου δίδασκαν επίσκοποι, μοναχοί και κληρικοί. Στις αρχές του 18^ου  αιώνα γνωρίζουμε ότι είχαν ιδρυθεί σαράντα σχολεία.

Αδιαμφησβήτητη είναι η συμμετοχή του κλήρου στα επαναστατικά κινήματα. Η επανάσταση των Ελλήνων έγινε  «υπέρ πίστεως και πατρίδος». «Για του Χριστού την πίστη την Αγία και της πατρίδος την ελευθερία».  Μπροστάρηδες στον αγώνα της ελευθερίας ήταν οι επιχώριοι Μητροπολίτες.

Στη συνέχεια θα αναφερθούν με χρονολογική σειρά οι σημαντικότερες εξεγέρσεις των Ελλήνων με τη συμπαράσταση της ορθόδοξης Εκκλησίας.

1466 (Αύγουστος). Εξέγερση στην Πάτρα υπό τον μητροπολίτη Πατρών Νεόφυτο

1479 – 1481: Επαναστατική απόπειρα  από τον Κροκόδειλο Κλαδά στη Μάνη και Θεόδωρο Μπούα στο Άργος, καθώς και στη Μακεδονία.

1492 – 1496: Επαναστατική απόπειρα από τον αρχιεπίσκοπο Δυρραχίου, Ανδρέα Παλαιολόγο, Κωνσταντίνο Αριανήτη στην Ήπειρο και Θεσσαλία. Ακολούθησε σφαγή Ελλήνων και λεηλασία της χώρας.

1501: Επαναστατική απόπειρα από ευρωπαίους ηγεμόνες.

1503: Επαναστατική απόπειρα από τον Μάρκο Μουσούρο.

1525: Επαναστατική απόπειρα από τον Ιάννο Λάσκαρη.

1531: Ανακάλυψη της επαναστατικής απόπειρας στη Ρόδο και σφαγή του μητροπολίτη Ευθυμίου και άλλων.

1532. Επανάσταση στην Πάτρα με τη βοήθεια του ισπανικού στόλου υπό την ηγεσία του Ανδρέα Ντόρια.

1565: Επαναστατική απόπειρα στην Ήπειρο για το παιδομάζωμα.

1571: Μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου (7 Οκτωβρίου 1571), οι Έλληνες σε πολλά μέρη έλαβαν θάρρος και έκαναν εξεγέρσεις με την υποκίνηση και των συμμαχικών χριστιανικών δυνάμεων. Μάλιστα στη Μάχη της Πάτρας που έγινε κοντά στον Ναό του αγίου Ανδρέου, οι Οθωμανοί ηττήθηκαν και απομακρύνθηκαν από την περιοχή με τη βοήθεια πιθανότατα των Ενετών, υπό την ηγεσία του Παλαιών Πατρών Γερμανού Α’ και προκρίτων. Οι δυτικοί όμως δεν πρόσφεραν ουσιαστική βοήθεια και οι εξεγέρσεις κατανικήθηκαν σε λίγους μήνες.

Εξεγέρσεις το 1571 έγιναν στην Ήπειρο, τη Μακεδονία (Χαλκιδική, Σέρρες, Θεσσαλονίκη, Αχρίδα, Μπλάτσι, Κατράνιτσα) και στα νησιά από τους Μελλησινούς. Ακολούθησαν σφαγές στην Παρνασσίδα, Μακεδονία, Πελοπόννησο, τον Άθω και σε διάφορες άλλες περιοχές.

1572:  Ο Μακάριος μητροπολίτης Μονεμβασίας οργάνωσε επαναστατικό κίνημα στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο μαζί με τον αδελφό του Θεόδωρο. Η εξέγερση έγινε στη Μάνη. Ωστόσο η επαναστατική αυτή κίνηση δεν στέφθηκε με επιτυχία.

1583: Εξέγερση Βόνιτσας – Ξηρομέρου στην Ήπειρο, Αιτωλία, Ακαρνανία από τους Θεόδωρο Μπούα – Γρίβα, Πούλιο Δράκο, Μαλάμο.

1600: Εξέγερση του μητροπολίτη Λαρίσης και Τρίκκης Διονύσιου και του μητροπολίτη Φαναρίου Σεραφείμ στη Θεσσαλία.

1609: Επαναστατική απόπειρα στην Κύπρο και τη Μάνη.

1611: Εξέγερση στην Ήπειρο από τον Διονύσιο το Φιλόσοφο.

1659: Εξέγερση χωριών της Μεσσηνίας, Λακωνίας και Αρκαδίας με τη βοήθεια του ενετικού στόλου υπό τον Μοροζίνη. Στο δεύτερο ήμισυ του Μαρτίου καταλαμβάνεται για λίγο η Καλαμάτα.

1684 – 1688: Έκτος Βενετοτουρκικός πόλεμος και κατάληψη Αιτωλοακαρνανίας, Πελοποννήσου και Αθηνών με αρχηγό τον Φραντζέσκο Μοροζίνι. Στις εχθροπραξίες συμμετείχαν Έλληνες οπλαρχηγοί, με κυριότερο τον Μεϊντάνη στην Ανατολική Στερά, Θεσσαλία και Δυτική Μακεδονία.

1696 – 1699: Επαναστατική απόπειρα 1696 από τον Γερακάρη και άλλους.

1705: Εξέγερση της Ημαθίας υπό τον αρματολό Ζήση Καραδήμο για το παιδομάζωμα

1716: Επαναστατική απόπειρα στη Μακεδονία (Κοζάνη, Βόιο, Εορδαία, Κιλκίς) υπό τον μητροπολίτη Ζωσιμά Ρούση.

1717: Επαναστατική απόπειρα στην Ακαρνανία από τον Τσεκούρα.

1749: Επαναστατική απόπειρα στη Μακεδονία και τις Βόρειες Σποράδες.

1766 – 1770: Ορλωφικά από τους Παπάζωλη, Μπενάκη, Ψαρό, Φορτούνη, Χρ. Γρίβα, Γεροδήμο, Σουσμάνη, Μητρομάρα, τους Νοταράδες, Ζιάκα, Χατζημάτη και Φλώρο. Προδοσία των Ορλώφ και σφαγές Ελλήνων στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα.

1770 – 1771: Εξέγερση στα Σφακιά της Κρήτης υπό το Δασκαλογιάννη.

1788 – 1792: Επαναστατική απόπειρα  από τους Λάμπρο Κατσώνη και Ανδρέα Ανδρούτσο, με ταυτόχρονη εξέγερση σε βορειοδυτική Μακεδονία.

1806: Επαναστατική απόπειρα 1806 από τους Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, Νικοτσάρα, τους Λαζαίους, Γεώργιο Τζαχίλα, Βασίλειο Ρομφέη και τον Νικόλα Τσάμη.

1808: Επαναστατική απόπειρα  από τους Ευθύμιο, Θεόδωρο και Δημήτριο Βλάχο, Νικοτσάρα, και τους Λαζαίους.

Πρόσωπα όπως ο Θεόδωρος  Κολοκοτρώνης, ο Παπαρρηγόπουλος και  ο Χρήστος Βυζαντίου έχουν αναφερθεί  στα συγγράμματά τους για τους αγώνες των κλήρων.

Στη συνέχεια παραθέτουμε  κάποια αποσπάσματα κειμένων: «Πλησίον εἰς τὸν Ἱερέα -έλεγε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης- ἦτον ὁ λαϊκός, καθήμενοι εἰς ἕνα σκαμνί, Πατριάρχης καὶ τζομπάνης, ναύτης καὶ γραμματισμένος, ἰατροί, κλεφτοκαπεταναῖοι, προεστοὶ καὶ ἔμποροι».

«Προύχοντες, κληρικοί, ἀρματολοὶ καὶ κλέφται, λόγιοι καὶ πλούσιοι, συνεφώνησαν ἢ μᾶλλον συνώμοσαν καὶ παραχρήμα ἐπαναστάτησαν κατὰ τῆς τουρκικῆς δυναστείας» (Χρ. Βυζαντίου, Ἱστορία τακτικοῦ στρατοῦ).

«Ὁσαδήποτε καὶ ἂν ὑπῆρξαν τὰ ἁμαρτήματα πολλῶν ἐκ τῶν Πατριαρχῶν, οὐδεὶς ὅμως ἐξ αὐτῶν, οὐδεὶς ὠλίσθησεν περὶ τὴν ἀκριβῆ του πατρίου δόγματος καὶ τῶν ὑπάτων ἐθνικῶν συμφερόντων τήρησιν» (Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος).

Μάταια ορισμένοι προσπαθούν να διαστρεβλώσουν την αλήθεια ή να αρνηθούν το πόσο έχει προσφέρει η Εκκλησία στο ελληνικό έθνος όταν η Ελλάδα βρισκόταν κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Η ορθόδοξη Εκκλησία βοηθούσε στην προετοιμασία και υλοποίηση των εθνικών οραμάτων του αγώνα.

Τέλος, ολοκληρώνοντας το παρόν επετειακό άρθρο, αξίζει να επισημανθεί ότι ο διττός εορτασμός της εθνεγερσίας του 1821, στις 25 Μαρτίου μαζί με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, θεσπίσθηκε με Βασιλικό Διάταγμα στις 15/27 Μαρτίου 1838 υπογεγραμμένο από τον βασιλέα Όθωνα.

«Θεωρήσαντες ὅτι ἡ ἡμέρα τῆς 25ης Μαρτίου, λαμπρά καθ’ ἑαυτήν εἰς πάντα Ἕλληνα διά τήν ἐν αὐτῇ τελουμένην ἑορτήν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, εἶναι προσ­έτι λαμπρά καί χαρμόσυνος διά τήν κατ’ αὐτήν τήν ἡμέραν ἔναρξιν τοῦ πε­ρί τῆς ἀνεξαρτησίας ἀ­γῶ­νος τοῦ Ἑλ­ληνικοῦ Ἔθνους, καθιεροῦμεν τήν ἡμέραν ταύτην εἰς τό διηνεκές ὡς ἡμέραν ἐθνικῆς ἑορτῆς».

Των κ.κ. Κων. Χασόγια και Σπ. Σπυρόπουλου, πτυχιούχων της Θεολογικής Σχολής (Τμήματος Κοινωνικής Θεολογίας και Θρησκειολογίας του Ε.Κ.Π.Α)