Ο άγιος Ανδρέας, πολιούχος της πόλης των Πατρών, είναι άμεσα συνδεδεμένος μαζί της, αφού στον ομώνυμο ιερό Ναό βρίσκεται ο τάφος, τα ιερά Λείψανά του, η τίμια Κάρα και ο Σταυρός πάνω στον οποίο μαρτύρησε.
Η ιστορία του Σταυρού του αγίου, δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή στο ευρύ κοινό. Πού φυλασσόταν μέχρι να μεταφερθεί μόνιμα στην Πάτρα, από τι υλικό ήταν κατασκευασμένος και αν ο απόστολος Ανδρέας άφησε, όντως, την τελευταία του πνοή πάνω στον συγκεκριμένο Σταυρό, ο οποίος θεωρείται ένα πολύ σημαντικό κειμήλιο για όλον τον χριστιανικό κόσμο.
Από την ημέρα της σταύρωσης του αποστόλου έως και την εποχή της Φραγκοκρατίας όπου και αρπάχθηκε, ο Σταυρός βρισκόταν στην Πάτρα. Η εποχή εκείνη χαρακτηρίζεται σκοτεινή, γιατί πολλά κειμήλια της Εκκλησίας αρπάχτηκαν και μεταφέρθηκαν στη Δύση. Ένα από αυτά ήταν, δυστυχώς, και ο Σταυρός του αποστόλου Ανδρέου.
Σύμφωνα με τα αρχεία του Δουκάτου της Βουργουνδίας, ο Σταυρός αρχικά τοποθετήθηκε στη Μονή Weaume στη Μασσαλία, ενώ αργότερα μεταφέρθηκε στη Μονή του αγίου Βίκτωρος της ίδιας πόλης.
Κατά τη Γαλλική Επανάσταση επιχείρησαν να κλέψουν τον Σταυρό, πράγμα που τελικά δεν επιτεύχθηκε. Τα τμήματά του διασώθηκαν και τοποθετήθηκαν σε θήκη σχήματος κανονικού Σταυρού.
Στις 9 Οκτωβρίου του 1979 ο Μητροπολίτης Πατρών Νικόδημος, συναντήθηκε με τον τότε πρόεδρο της Γαλλικής Ιεραρχίας και ολόκληρης της Ρωμαιοκαθολικής Ιεραρχίας της Δυτικής Ευρώπης, Καρδινάλιο Ροζέ Ετσεγκαράι στη Μασσαλία, για να συζητήσουν το θέμα της επιστροφής του Σταυρού στη Πάτρα.
Αφού έγιναν διαβουλεύσεις μεταξύ Ρωμαιοκαθολικών και Ορθοδόξων, ο Καρδινάλιος είπε στον Μητροπολίτη Πατρών «εφόσον από την Πάτρα έφεραν τον Σταυρό, στην Πάτρα και ανήκει». Έτσι λοιπόν, σύντομα άρχισαν οι επαφές και οι συζητήσεις των δυο πλευρών για την επιστροφή του Σταυρού στην πόλη.
Στις 18 Ιανουαρίου του 1980 αεροπλάνο της πολεμικής αεροπορίας με την αντιπροσωπεία της Ιεράς Μητρόπολης Πατρών, αναχώρησε για τη Γαλλία για την παραλαβή και τη μεταφορά του Σταυρού στην Πάτρα.
Αφού μετέβησαν στη Μασσαλία, παραδόθηκε ο Σταυρός στην ελληνική αντιπροσωπεία, μέσω μιας «άτυπης» τελετής. Την επόμενη ημέρα, 19 Ιανουαρίου, προσγειώθηκε στο αεροδρόμιο του Αράξου το αεροπλάνο που μετέφερε τον Σταυρό, μαζί με τις δυο αντιπροσωπείες, των Ορθόδοξων και των Ρωμαιοκαθολικών, και στη συνέχεια έγινε η επίσημη υποδοχή.
Όσον αφορά στο είδος του ξύλου του Σταυρού, υπάρχουν διαφορετικές αναφορές. Ο Ιππόλυτος Ρώμης (170 – 235 μ.Χ.) κάνει λόγο για ξύλο ελιάς, ο Αρσένιος Κέρκυρας (10ος αι. μ.Χ.) αναφέρεται σε ένα φυτό το οποίο δεν προσδιορίζει, ενώ ο ιστορικός Στέφανος Θωμόπουλος (1859 – 1939) μιλά επίσης για δέντρο ελιάς. Σε μελέτες που έχουν γίνει πάντως έχει αποδειχθεί πως πρόκειται πράγματι για ξύλο ελιάς και χρονολογείται στον 1ο αι. μ.Χ.
Για τον τρόπο σταύρωσης δεν υπάρχει ομοφωνία. Υπάρχουν αναφορές περί «προσηλώσεως» και όχι περί «προσδέσεως». Στο δεξί πέλμα του Αγίου Ανδρέα, υπάρχει ουλή από το καρφί το οποίο καρφώθηκε στο ξύλο πάνω στο οποίο πέθανε. Οι υμνογράφοι της Εκκλησίας μιλούν για «προσήλωσιν ἐπί Σταυροῦ» ενώ παλαιοχριστιανικά έγγραφα μιλούν περί «προσδέσεως του αποστόλου επί του Σταυρού».
Επίσης, υπάρχουν διαφορετικές απόψεις όσον αφορά στο σχήμα του Σταυρού. Αγιογραφίες και φορητές εικόνες σε ιερούς Ναούς, απεικονίζουν τον απόστολο Ανδρέα πάνω στον Σταυρό με κάθετα τα δύο ξύλα του ενώ άλλες τον απεικονίζουν πάνω στον Σταυρό με το κεφάλι προς τα κάτω.
Ωστόσο, η επικρατέστερη άποψη είναι εκείνη που λέει ότι ο Σταυρός ήταν σε σχήμα «Χ». Η άποψη αυτή είναι τόσο διαδεδομένη, έτσι ώστε συνηθίζεται πλέον τους Σταυρούς σε σχήμα «Χ» να τους χαρακτηρίζουν ως «Σταυρός του αποστόλου Ανδρέου».
Να σημειωθεί ακόμα πως κατά τη μεταφορά του στην Πάτρα, το 1980, ήταν τοποθετημένος σε θήκη σχήματος κανονικού Σταυρού. Αντικαταστάθηκε, όμως, από μεγαλύτερη και πιο επιβλητική θήκη, αυτή τη φορά σε σχήμα «Χ».
Χαρακτηριστικό της δυναμικής του Σταυρού του αγίου Ανδρέου είναι το γεγονός πως το «Χ», είναι το σύμβολο του Πολεμικού Ναυτικού της Ρωσίας, το οποίο έχει τον απόστολο Ανδρέα προστάτη του.
Επίσης, η σημαία της Σκωτίας είναι σε σχήμα «Χ», γιατί σύμφωνα με την παράδοση ο απόστολος Ανδρέας κήρυξε εκεί τον χριστιανισμό.
