Ένα από τα πιο σκοτεινά κεφάλαια της σύγχρονης ελληνικής και παγκόσμιας ιστορίας είναι η Γενοκτονία των Ποντίων. Μια θηριωδία που στοίχισε τη ζωή σε εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες του Πόντου και άλλαξε για πάντα τον γεωγραφικό και δημογραφικό χάρτη της περιοχής. Πρόκειται για μια συστηματική και οργανωμένη προσπάθεια εξόντωσης του ελληνικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας από την οθωμανική, και αργότερα κεμαλική, κυβέρνηση, με απώτερο σκοπό τον εκτοπισμό και την ομογενοποίηση της Τουρκίας.
Ο Πόντος, μια εύφορη περιοχή στα νότια παράλια του Εύξεινου Πόντου (Μαύρης Θάλασσας), φιλοξενούσε για χιλιάδες χρόνια ακμάζουσες ελληνικές κοινότητες. Από την αρχαιότητα, οι Έλληνες είχαν ιδρύσει πόλεις όπως η Τραπεζούντα, η Σαμψούντα, η Κερασούντα, και η Σινώπη, αναπτύσσοντας έναν πλούσιο πολιτισμό, εμπόριο και πνευματική ζωή.
Παρά την οθωμανική κατάκτηση τον 15ο αιώνα, ο ελληνισμός του Πόντου διατήρησε την ταυτότητά του, τη γλώσσα, τη θρησκεία και τα έθιμά του, ζώντας συχνά σε σχετική αρμονία με τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς.
Οι αρχές του 20ου αιώνα, όμως, βρήκαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία σε πλήρη αποσύνθεση. Η άνοδος του εθνικισμού στην Ευρώπη και η επιθυμία για δημιουργία εθνικών κρατών επηρέασαν και τους Νεότουρκους, οι οποίοι ανέλαβαν την εξουσία με την επανάσταση του 1908. Η ιδεολογία τους, ο παντουρκισμός, στόχευε στη δημιουργία ενός ομοιογενούς τουρκικού κράτους, όπου δεν υπήρχε θέση για τις χριστιανικές μειονότητες. Οι Έλληνες, οι Αρμένιοι και οι Ασσύριοι έγιναν οι κύριοι στόχοι αυτής της πολιτικής.
Η Γενοκτονία των Ποντίων δεν ήταν ένα μεμονωμένο γεγονός, αλλά μια σταδιακή και κλιμακούμενη διαδικασία που ξεκίνησε πριν ακόμη από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1913, οι Νεότουρκοι προχώρησαν σε οργανωμένους εκτοπισμούς και διώξεις Ελλήνων από τις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας. Με την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το 1914, οι διώξεις εντάθηκαν.
Οι νεότουρκοι ηγέτες, Ταλαάτ, Ενβέρ και Τζεμάλ, εφάρμοσαν μια στρατηγική που περιλάμβανε:
Μαζικές εκτοπίσεις (πορείες θανάτου): Ο ελληνικός πληθυσμός, συχνά γυναικόπαιδα και ηλικιωμένοι, αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να περπατήσουν χιλιάδες χιλιόμετρα προς το εσωτερικό της Ανατολίας, υπό άθλιες συνθήκες. Οι πορείες αυτές χαρακτηρίζονταν από πείνα, δίψα, ασθένειες, αλλά και από τις επιθέσεις ατάκτων ομάδων και Οθωμανών στρατιωτών, που οδηγούσαν σε μαζικές σφαγές.
Εργατικά Τάγματα (amele taburu): Οι άρρενες Έλληνες από 15 έως 60 ετών στρατολογούνταν σε «εργατικά τάγματα», όπου εξαναγκάζονταν σε εξαντλητική καταναγκαστική εργασία, υπό απάνθρωπες συνθήκες, με ελάχιστη τροφή και νερό. Οι περισσότεροι πέθαναν από εξάντληση, πείνα ή ασθένειες.
Σφαγές και βιαιοπραγίες: Πολλές ελληνικές κοινότητες υπέστησαν άγριες σφαγές, βιασμούς και λεηλασίες από τον οθωμανικό στρατό και τους ατάκτους.
Καταστροφή πολιτιστικής κληρονομιάς: Εκκλησίες, σχολεία, βιβλιοθήκες και άλλα μνημεία του ελληνικού πολιτισμού καταστράφηκαν συστηματικά, με στόχο τη διαγραφή κάθε ίχνους της ελληνικής παρουσίας.
Η κορύφωση της Γενοκτονίας συνέπεσε με την άνοδο του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ και την έναρξη του ελληνοτουρκικού πολέμου (1919-1922). Ο Κεμάλ συνέχισε και ενέτεινε την πολιτική των Νεότουρκων, βλέποντας τους Έλληνες ως απειλή για το νέο τουρκικό κράτος. Οι θηριωδίες που διαπράχθηκαν την περίοδο 1919-1922 ήταν ανείπωτες.
Υπολογίζεται ότι πάνω από 350.000 Έλληνες του Πόντου έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια της Γενοκτονίας, από το 1913 έως το 1923. Οι επιζήσαντες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες και να αναζητήσουν καταφύγιο στην Ελλάδα, ως πρόσφυγες, χάνοντας την περιουσία, την πατρίδα και συχνά και τις οικογένειές τους.
Η Ελλάδα αναγνώρισε επίσημα τη Γενοκτονία των Ποντίων το 1994, καθιερώνοντας την 19η Μαΐου ως Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Η αναγνώριση αυτή αποτελεί ένα πρώτο βήμα προς την ιστορική δικαιοσύνη, αλλά ο αγώνας για διεθνή αναγνώριση συνεχίζεται. Μέχρι σήμερα, μόνο λίγες χώρες έχουν αναγνωρίσει επίσημα τη Γενοκτονία των Ποντίων, παρά τα αδιάσειστα ιστορικά στοιχεία και τις μαρτυρίες.
Η μνήμη της Γενοκτονίας των Ποντίων είναι ζωτικής σημασίας. Δεν είναι απλά μια αναφορά σε ένα τραγικό παρελθόν, αλλά μια διαρκής υπενθύμιση των κινδύνων του εθνικισμού, της μισαλλοδοξίας και της ατιμωρησίας.
Η αναγνώριση της Γενοκτονίας αποτελεί ηθική υποχρέωση προς τα θύματα και τις οικογένειές τους, αλλά και ένα μήνυμα προς τη διεθνή κοινότητα ότι τέτοιες θηριωδίες δεν πρέπει ποτέ να επαναληφθούν. Είναι μια κληρονομιά που πρέπει να μεταλαμπαδευτεί στις επόμενες γενιές, ώστε η φρίκη αυτή να μην ξεχαστεί ποτέ.
