Η ακολουθία του Αποδείπνου ανήκει στις ακολουθίες του Νυχθημέρου. Είναι ευρύτερα γνωστή λόγω της συχνής, μάλλον καθημερινής, χρήσης της. Το Απόδειπνο είναι η δεύτερη στη σειρά ακολουθία του Νυχθημέρου, μετά τον Εσπερινό, που είναι η πρώτη, και ακολουθεί το Μεσονυκτικό.
Πρόκειται για ακολουθία που αρχικά αποτελούσε κατ’ ιδίαν προσευχή των μοναχών, τελούμενη «ἐν τοῖς κελλίοις». Με την πάροδο των χρόνων οι μοναχοί, ακολουθώντας την αγαπημένη τους τακτική, αύξησαν το περιεχόμενο της ακολουθίας, με αποτέλεσμα να αποκτήσει αξιοσημείωτο μήκος.
Επειδή, όμως, η ακολουθία ξέφυγε από τα όρια των μονών, σ’ αυτό βοηθούσε και η επικράτηση του μοναχικού τυπικού, και εισήλθε στις ενορίες, η μεγάλη χρονική διάρκεια αποτέλεσε πρόβλημα για την καθημερινή τέλεσή της. Έτσι, κατά τον 14ο με 15ο αιώνα δημιουργήθηκε αναγκαστικά μία επιτομή της, που έλαβε την ονομασία «Μικρό Απόδειπνο», για να ξεχωρίζει από την αρχική ακολουθία, η οποία θα ονομαζόταν πλέον «Μέγα Απόδειπνο».
Το Μικρό Απόδειπνο, ως νεότερο και μικρότερο σε έκταση, επικράτησε στις ενορίες, ενώ το Μέγα περιορίστηκε ως ακολουθία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα αφενός να παραμείνει και να καθιερωθεί το Μικρό Απόδειπνο ως καθημερινή ακολουθία, για χρήση από όλους τους πιστούς, αφετέρου, το Μέγα δεν λησμονήθηκε, αλλά παρέμεινε σε χρήση κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Η λειτουργική αυτή περίοδος είναι κατάλληλη για μακροσκελείς ακολουθίες αλλά και αρκετά συντηρητική για μεγάλες αλλαγές. Έτσι, καθιερώθηκε η τέλεσή του ακόμη και στους ενοριακούς ναούς. Το Μεγάλο Απόδειπνο τελείται από τη Δευτέρα ως την Πέμπτη των εβδομάδων της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ενώ την Παρασκευή τελείται το Μικρό Απόδειπνο μαζί με τους Χαιρετισμούς της Θεοτόκου.
Το Απόδειπνο τελείται μεταξύ δείπνου και κατάκλισης. Δύο θεματικούς άξονες για αυτήν την ακολουθία παρουσιάζει ο Μέγας Βασίλειος∙ ευχαριστία για την παρελθούσα ημέρα και προσευχή για ήρεμο ύπνο και ανάπαυση, κατά την επερχόμενη νύχτα.
Το Απόδειπνο είναι ευχαριστία στον Θεό για τη νύχτα που πλησιάζει και θα προσφέρει ανάπαυση στον κουρασμένο άνθρωπο, αλλά και μία υπόμνηση του θανάτου, αφού ο νυχτερινός ύπνος είναι ένας τύπος του θανάτου, του μεγάλου ύπνου, από τον οποίο θα «ξυπνήσουμε» με την κοινή Ανάσταση κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Επιπλέον, είναι μία προσευχή ώστε να περάσουν οι πιστοί την νύχτα ήρεμα και ανεπηρέαστα από τις επιθέσεις των σκοτεινών δυνάμεων. Είναι γνωστό στην παράδοσή μας, ότι η νύχτα είναι πρόσφορη για την εκδήλωση τέτοιων επιθέσεων, από τις οποίες μας σώζει ο Κύριος.
