Η δεύτερη πιο μακρά περίοδος νηστείας, μετά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, είναι η νηστεία των Χριστουγέννων, γνωστή στη γλώσσα του ορθοδόξου λαού μας και ως «σαραντάμερο» ή «σαρανταήμερο». Περιλαμβάνει και αυτή σαράντα ημέρες, όμως, δεν έχει την αυστηρότητα της νηστείας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Αρχίζει την 15^ηΝοεμβρίου και λήγει την 24^η Δεκεμβρίου.

Η εορτή της κατά σάρκα Γεννήσεως του Κυρίου μας Ιησού Χριστού αποτελεί τη δεύτερη μεγάλη Δεσποτική εορτή του χριστιανικού εορτολογίου. Μέχρι τα μέσα του 4^ου αιώνος η Εκκλησία της Ανατολής συνεόρταζε τη Γέννηση και τη Βάπτιση του Χριστού με την ονομασία «Επιφάνεια» την ίδια ήμερα, στις 6 Ιανουαρίου. Τα Χριστούγεννα ως ξεχωριστή εορτή, εορταζομένη στις 25 Δεκεμβρίου, εισήχθη στην Ανατολή από τη Δύση περί τα τέλη του 4^ου αιώνος.

Με τη διαίρεση της άλλοτε ενιαίας εορτής και την καθιέρωση των τριών ξεχωριστών εορτών, της Γεννήσεως την 25^η Δεκεμβρίου, της Περιτομής την 1^η Ιανουαρίου και της Βαπτίσεως την 6^η Ιανουαρίου, διαμορφώθηκε και το λεγόμενο «Δωδεκαήμερον», δηλαδή το εόρτιο χρονικό διάστημα από τις 25 Δεκεμβρίου ως τις 6 Ιανουαρίου. Έτσι διασώθηκε κατά κάποιο τρόπο η αρχαία ενότητα των δύο μεγάλων εορτών της Γεννήσεως και της Βαπτίσεως του Κυρίου.

Ή μεγάλη σημασία που απέκτησε με την πάροδο του χρόνου στη συνείδηση της Εκκλησίας η νέα εορτή των Χριστουγέννων και η ευλάβεια των πιστών και ιδιαίτερα των μοναχών, απετέλεσαν τις προϋποθέσεις για την καθιέρωση και της προ των Χριστουγέννων νηστείας. Σε αυτό ασφαλώς επέδρασε και η διαμορφωμένη ήδη τεσσαρακονθήμερη νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής που προηγείτο του Πάσχα.

Όπως η εορτή έτσι και η νηστεία, ως προετοιμασία για την υποδοχή των Γενεθλίων του Σωτήρος, εμφανίστηκε αρχικά στη Δύση, όπου η νηστεία αυτή ονομαζόταν «Τεσσαρακοστή τον άγιου Μαρτίνου», επειδή άρχιζε από την εορτή του άγιου τούτου της Δυτικής Εκκλησίας. Το ίδιο επανελήφθη και σε εμάς, όπου πολλοί τη νηστεία των Χριστουγέννων ονομάζουν «του άγιου Φιλίππου», επειδή προφανώς αρχίζει την επομένη της μνήμης του Αποστόλου.

Οι πρώτες ιστορικές μαρτυρίες, που έχουμε για τη νηστεία προ των Χριστουγέννων, ανάγονται για τη Δύση στον 5^ο και για την Ανατολή στον 6^ο αιώνα. Από τούς ανατολικούς συγγραφείς σε αυτήν αναφέρονται ο Αναστάσιος Σιναΐτης, ο Νικηφόρος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ο Ομολογητής, ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης, καθώς επίσης και ο πατριάρχης Αντιοχείας Θεόδωρος Βαλσαμών.

Η νηστεία στην αρχή, καθώς φαίνεται, ήταν μικρής διάρκειας. Ό Θεόδωρος Βαλσαμών, που γράφει περί τον 12^οαιώνα, και κατά συνέπεια μας πληροφορεί για τα όσα ίσχυαν στην εποχή του, σαφώς την ονομάζει «επταήμερον». Όμως υπό την επίδραση της νηστείας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής επεξετάθη και αυτή σε σαράντα ήμερες, χωρίς εν τούτοις να προσλάβει την αυστηρότητα της πρώτης.

Καθ’ όλη τη διάρκεια του σαρανταημέρου δεν καταλύουμε κρέας, γαλακτερά και αυγά. Αντίθετα, επιτρέπεται να καταλύουμε ψάρι όλες τις ήμερες πλην, φυσικά, της Τετάρτης και της Παρασκευής από την αρχή μέχρι και την 17^ηΔεκεμβρίου. Ψάρι καταλύουμε επίσης και κατά την εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου, οποιαδήποτε ημέρα και αν πέσει.

Από την 18^η μέχρι και την 24^η Δεκεμβρίου, παραμονή της εορτής, επιτρέπεται η κατάλυση οίνου και ελαίου μόνο, εκτός, βέβαια, των ημερών Τετάρτης και Παρασκευής, που θα παρεμβληθούν και κατά τις οποίες τηρούμε ανέλαιη νηστεία.

Αυτονόητο πως οφείλουμε να μην τηρούμε μόνο την τάξη της νηστείας που αφορά στις τροφές, αλλά να απέχουμε και από κάθε αμαρτία. Με αυτό τον τρόπο νηστεύοντας μια νηστεία ευπρόσδεκτη στον Θεό, αποφεύγοντας κάθε είδους κακία που ενεργείται διά μέσου της καθεμιάς από τις αισθήσεις μας, θα πλησιάζουμε την άγια ήμερα της Γεννήσεως του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, αναγεννημένοι και εμείς, αλλά και άξιοι της μεταλήψεως των Αγίων Μυστηρίων.